Zwiedzanie Agory na Kos nie należy do łatwych. Mało co wystaje z poziomu terenu. Trudno więc wyobrazić sobie jak wyglądała kilka wieków p.n.e. Dobrze, że liczne tablice informacyjne nie tylko opisują, ale i ukazują jak prawdopodobnie wyglądała dawna świątynia, plac, ratusz, stoa czy chociażby budynek mieszkalny.

Zwiedzanie utrudnia fakt, że kolejne trzęsienia ziemi burzyły coś, na czym później powstawało coś zupełnie nowego. W efekcie na jednych fundamentach, na przestrzeni kolejnych wieków, stało  kilka zupełnie niepowiązanych ze sobą obiektów.

Starożytne miasto Kos

Trzęsienie ziemi, jakie nawiedziło wyspę Kos w 1933 roku, spowodowało ogromne zniszczenia. W trakcie odgruzowywania, natrafiono na starożytne zabudowania, których wcześniej można się było tylko domyślać.

Odkryto m. in. dwa bardzo ważne obszary starożytnego miasta; obiekty portowe oraz centrum administracyjne i handlowe, czyli agorę stanowiącą swego rodzaju rynek. Jego budowa sięga 366 r. p.n.e., gdy Kos stało się miastem administracyjnym wyspy. To tu było centrum kulturalne i handlowe. To tu także znajdował się ośrodek dowodzenia starożytnym miastem Kos.

Agora zbudowana została na sztucznym nasypie, którego zadaniem było wyrównanie różnicy poziomów między portem a południową dzielnicą miasta.

Zwiedzanie agory na Kos

Zwiedzający mogą zobaczyć rynek, część fortyfikacji miejskich, sanktuarium Afrodyty i Herkulesa, szczątki domów prywatnych, oraz części starożytnego miasta portowego.

Agorę stanowiło 16 budynków, ustawionych zgodnie z siatką hippodamejską, czyli z regularnym układem ulic przecinających się pod kątem prostym. Centralny rynek uchodzi za jeden z największych w czasach hellenistycznych. Stał tu ogromny budynek, którego dziedziniec mierzył 50 metrów szerokości, i... nie bagatela, bo 300 m (wg niektórych podań nawet 350 m) długości!!!

Część północna agory połączona była z miejskim murem stanowiącym jednocześnie wejście do portu. Ze względu na bliskość portu, agora miała tu charakter czysto handlowy. Sektor północny został wykopany i częściowo odrestaurowany przez Włoską Służbę Archeologiczną. Wschodnią, ale prawdopodobnie także zachodnią stronę, stanowiły sklepy, ograniczone przez dwie ulice, z których wschodnia była jedną z najważniejszych osi miasta, dlatego jej szerokość wynosiła aż 8,8 m.

Obiekty starożytnej agory w stolicy wyspy Kos:

1. sanktuarium Afrodyty

2. bazylika portowa

3. sanktuarium Herkulesa

4. baptysterium

5. portowa stoa

6. fortyfikacje

7. budynki mieszkalne

8. agora

Świątynia Afrodyty

Afrodytę uważano za boginię chroniącą życie miłosne, w szczególności małżeństwo. W pobliżu sanktuarium znaleziono zapisy z III w. p.n.e. zgodnie z którymi nakazywano wszystkim obywatelom, aby w pierwszym roku małżeństwa złożyli Afrodycie ofiarę.

Warto wspomnieć, że niezależnie od Kos, grecka bogini piękności, miała sanktuaria we wszystkich większych miastach portowych. Wszyscy obywatele związani z morzem zobowiązani byli do składania ofiary Afrodycie. Co więcej, ustalona była minimalna wartość darowizny. Marynarze musieli ofiarować pełnowartościowe zwierzę o wartości 30 drachm lub 15 drachm w gotówce jako ofiara dla kapłanki, plus 1 drachma do skarbca świątyni. Rybacy, kupcy i kapitanowie statków zobowiązani byli do datków na rzecz sanktuarium w wysokości 5 drachm. W przypadku zaniedbania wpłat, wyznaczano karę w wysokości dwukrotnie większej od wyznaczonej.

Kapłanka była wybierana dożywotnio i musiała być zdrowa. Skarbiec otwierany był raz w roku w obecności Prostatai. Zawartość dzielona była równo między kapłankę i skarbiec państwa.

Początki, czyli założenie sanktuarium, sięgają aż XI w. p.n.e., jednak ruiny, których i tak trudno się doszukać, sięgają przełomu IV i III w. p.n.e. Świątynia nie stanowiła samego budynku. Był to duży kompleks obejmujący cztery stoa w porządku doryckim, ze sklepami i innymi pomieszczeniami. Znajdowały się tu dwie bliźniacze świątynie z ołtarzami. Wszystko uległo zniszczeniu podczas silnego trzęsienia ziemi w 469 r. n.e. W okresie rządów Zakonu Joannitów, postawiono tu kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, który po trzęsieniu ziemi w 1933 r. został przeniesiony na północno - wschodnie obrzeża agory.

Bazylika portowa i baptysterium

Trójnawowa bazylika portowa pochodzi z okresu między V a VI w. n.e. Jest to prawdopodobnie jeden z pierwszych budynków nowej religii wzniesionej na Kos. Chrześcijaństwo zostało ustanowione na wyspie w IV w. o czym świadczy udział biskupa Meliphrona z Kos w Sesji Pierwszej Rady Ekumenicznej, w 325 r.

Bazylika uważana jest za jedną z największych obiektów chrześcijańskich w basenie Morza Śródziemnego. Jej długość to 72, a szerokość 23,8 metra. Bazylika, której zachowały się fundamenty, została zbudowana na pozostałościach obiektu portowego i wschodniego nabrzeża, które zostało wzmocnione w celu stworzenia sztucznego nasypu. Miało to służyć podwyższeniu poziomu posadowienia bazyliki po to, aby dominował nad miastem.

Bazylika została zbudowana z wykorzystaniem materiału odzyskanego ze starożytnych zabytków. Zasada ta praktykowana była nagminnie. Chciano pozbyć się wszystkiego co pogańskie. Jest to, obok trzęsień ziemi, jeden z głównych powodów, dla których trudno o zabytki z czasów starożytnych.

Wybrukowane atrium otoczone było z trzech stron portykami, przy czym zachodni był podwójny. Naos, czyli najważniejsze pomieszczenie w świątyni miało mozaikowe podłogi i było podzielone granitowymi kolumnami z gładkimi wałami, które rycerze Zakonu Joannitów włączyli do bramy zamku Nerantzia.

Baptysterium, czyli budowla wznoszona w celu wykonywania obrzędu chrztu, znajdowała się w niewielkiej odległości. Dziś trudno się jej doszukać w gąszczu kamiennych fundamentów.

Sanktuarium Herkulesa

Wyspa Kos mocno powiązana jest z mitologicznym Herkulesem. Według legendy, wraz z kilkoma towarzyszami, jako rozbitek przybył on na północne plaże wyspy. Ówczesny król, Eurypylus, uznał go za zwykłego rabusia i kazał pojmać, zmuszając tym samym bohatera do ucieczki w górzyste rejony niedaleko Pyli. Oczywiście nie obyło się bez starć, w których Herakles pokonał władcę. Wydarzenia te spowodowały, że heros był tu czczony jak nikt inny. Świadczą o tym pozostałości wspaniałych świątyń i nazwa gminy Antimachia wzięta od imienia syna Herkulesa, Antimachos. Ale to nie wszystko. Każdego roku, 16 i 17 maja odbywało się tu święto ku jego czci, podczas którego składano ofiary w postaci małych zwierząt i ryb, by następnie długo ucztować.

Miejsce kultu, znajdujące się na agorze w Kos, pochodzi z II w. p.n.e.. Prostokątna w planie budowla, powstała na północnym skraju kopca. Jedynymi do dziś zachowanymi częściami są:

• fundamenty, tzw. Efthentiria,
• platforma, na której wzniesiono nadbudowę, tzw. Crepidoma,
• kamienne bloki wbudowane w dolną część ściany, tzw. Orthostate.

Sanktuarium zostało zniszczone podczas trzęsienia ziemi w 469 r. n.e. Rok ten uznaje się za koniec kultu Herkulesa. Postawiono tu wówczas termy, które przetrwały do VII w. i których pozostałości są do dziś widoczne.

Podczas władania Zakonu Joannitów, postawiono tu kościół św. Demetriosa.

Obiekty portowe wokół agory

Średniowiecze na Kos, to przede wszystkim panowanie Zakonu Rycerzy Joannitów, który główną siedzibę miał na pobliskiej wyspie Rodos. W mieście Rodos do dziś urzeka magia tzw. Starego Kamiennego Miasta zbudowanego przez niezwykle bogaty i dochodowy zakon.

Kos przeszło pod władanie Rycerzy Zakonnych w 1337 roku i pozostało pod ich panowaniem do 1522 roku, kiedy to wyspę zdobyli Turcy Osmańscy. Pod władzą Zakonu Rycerzy Szpitalników (tak wcześniej nazywał się wspomniany zakon, który na wyspy greckie przybył z Jerozolimy) wyspa była niezależną jednostką administracyjną.

Wspomniani Rycerze podporządkowali sobie dwie inne wyspy leżące blisko Kos; Leros i Kalymnos. Miasto Kos zostało podzielone na dwa sektory; zamek i hellenistyczną agorę. Dowodzi się bowiem, że w XIV w., kiedy Heredia był Wielkim Mistrzem Zakonu Joannitów, a Schlegelholz był dowódcą Kos, w obawie przed atakiem sułtana tureckiego, postawiono nie tylko mur, jako fortyfikację, ale wykopano fosę o szerokości aż 16 m, wzdłuż południowej strony miasta.

Do dziś lepiej zachowała się właśnie owa południowa część miasta. Zwiedzając miasto można natknąć się na pozostałości pięciu bram, które po niedawnym, w lipcu 2017 trzęsieniu ziemi, bardzo ucierpiały.

Mały kamienny kościółek

Gdy po trzęsieniu ziemi w 1933 roku, podczas odgruzowywania miasta, stwierdzono, że kościółek został zbudowany na sanktuarium Afrodyty, podjęto decyzję o przeniesieniu kamiennej budowli na północno - wschodnie obrzeża agory.

Sam kościółek pochodzi z początku XV wieku. Ponieważ był to czas rządów Zakonu Joannitów na wyspie, poświęcony był św. Janowi Chrzcicielowi, który był patronem Rycerzy. Głównym tematem wystroju wnętrza było przedstawienie apokaliptycznej wizji co wynikało z chrześcijańskich wierzeń tamtego okresu, o nadchodzącym końcu świata ziemskiego.

Budynki mieszkalne na agorze

Nowe miasto Kos założone w 366 r. p.n.e. zostało zorganizowane zgodnie z systemem urbanistycznym udoskonalonym przez Hippodamosa. System ten zapewniał regularny plan uliczny z siatką równoległych ulic przecinających się pod kątem prostym. Ulice miały szerokość 4 do 4,5 m a centralna arteria prowadząca do Asklepiejonu, aż 33 m szerokości.

Miasto zaopatrywane było w wodę przez system glinianych rur ułożonych pod drogami. Populacja miasta w okresie hellenistycznym liczyła około 300 rodzin, co stanowi 3000 osób licząc razem z niewolnikami. Każda z rodzin mogła pomieścić cztery dwupiętrowe rezydencje na działce o powierzchni 410 m², otoczone ze wszystkich stron ulicami, co zapewniało im niezależność. Niezwykle duże rozmiary domów, co potwierdza Casa Romana wskazują, że zostały zaprojektowane w celu zaspokojenia handlowych potrzeb metropolii.

Zidentyfikowano pięć kolejnych etapów siedliskowych; od założenia miasta aż do czasów wczesnego chrześcijaństwa. W północno - zachodniej części starożytnego miasta, zbadano wybrany dom hellenistyczny. Ujawnił trójdzielny podział budynku na przestrzeń mieszkalną, dziedziniec i przestrzeń działalności gospodarczej. Wzdłuż północnej strony domostwa znajdował się rząd trzech sklepów, do których wjazd był z ulicy, a więc nie zakłócał życia mieszkańcom.

Zbadany budynek o łącznej pow. 150 m², miał po 75 m² na każdym piętrze. Na parterze znajdowały się sale związane z dziennym przebywaniem domowników. Na górnej kondygnacji były sypialnie i kwatery pani domu.

Stoa na Agorze w Kos

Wschodnia stoa agory miała 316 m długości i zachowała swoje położenie przez wszystkie fazy przebudowy. Wzdłuż jej północnej części, w pobliżu portu, znajdowały się podłużne przestrzenie, które prawdopodobnie służyły jako magazyny aż do II w. p.n.e.

W czasach imperialnych, a więc rzymskich, działalność handlowa wyprowadzona została na agorę. W południowej części agory, przestrzenie stoy najprawdopodobniej wykorzystywane były jako warsztaty (np. do produkcji barwnych pigmentów) lub jako sklepy.

Poza terenem wykopalisk agory, znajduje się tzw. południowa stoa. Znajduje się ona w pobliżu ołtarza Dionizosa. Odkryto tam, na głębokości 3,5 m poniżej poziomu terenu, niewielkie ślady wschodniej stoa. Świadczy to, że stoa na Kos była wyjątkowo długą budowlą.

Agora południowa

Południowy kraniec rynku znajdował się poza dzisiejszą, udostępnioną dla zwiedzających, agorą. Stał tu okrągły budynek z rzymską kopułą i pracownią, w której wytwarzano pigmenty, m.in. tzw. "egipski błękit".

Odkryto tutaj monety i miedziane posągi z czasów rzymskich. Sektor południowy wydobyty został przez Greckie Służby Archeologiczne. Wiadomo, że liczne trzęsienia ziemi były przyczyną odkrywania różnych etapów budowy. Przykładowo, to w 142 r. zniszczyło wiele budowli, które nie zostały już odbudowane.

Trzęsienie ziemi w 469 r. i kolejne, w 554 r. oznaczało koniec starożytnego miasta i przejście do czasów wczesnochrześcijańskich i bizantyjskiego budownictwa. Ruiny, które dziś możemy zobaczyć, stanowią pozostałości z okresu panowania Rzymian albo jeszcze nowszych czasów.